قه‌له‌باچکه‌یه‌ک له گه‌ڵ بوڵبوڵێ
بوون به دراوسێ له باخچه‌ی گوڵێ
که وه‌ختی به‌یان تلووع ده‌رئه‌که‌وت
بوڵبوڵی هه‌ژار ئیتر نه ئه‌سره‌وت
به ئاوازی خۆش به نه‌غمه‌ی حه‌زین
دار و دیواری ئه‌هێنا گرین
وه‌ک ئازیزمردوو له سه‌ر په‌ڕه‌ی گوڵ
سه‌دای چه‌هچه‌هه‌ی ئه‌یدا له ناو دڵ
هه‌ر تاوێ ده‌نگێ، هه‌ر سات مه‌قامێ
هه‌ر کاتێ شێعرێ، هه‌ر ده‌م که‌لامێ
موخته‌سه‌ر بوڵبوڵ به گریه و زاری
پیاوی سه‌وق ئه‌کرد بۆ بێ‌قه‌راری
قه‌له‌باچکه‌که زۆر پێی ناخۆش بوو
له‌داخی بوڵبوڵ دایم بێهۆش بوو
ئه‌یوت: ئه‌ی خوا به‌ختم بۆ وایه؟
بۆ بووم به هاوڕێی ئه‌م بێ‌حه‌یایه؟
ئه‌گه‌ر به‌دبه‌ختی و بێ‌شانسی نه‌بێ!
ئاخۆ من له کوێ و ئه‌م سازنه له کوێ؟
خوایه نامه‌وێ هێلانه‌ی ناو گوڵ
به‌و شه‌رته نه‌بم به هاوده‌م بوڵبوڵ
لایه‌ق شه‌ئنی من گه‌ر خودا بیدا
که‌رێ بتۆپێ له قه‌راخ دێدا
له به‌ین سه‌گه‌ل‌دا کوتێ بڕفێنم
تا ده‌مم ئه‌گرێ بۆ خۆم بقڕێنم
بوڵبوڵیش ئه‌یوت: خوای بانی سه‌ر
مردن خۆشتره له ڕه‌فێقی که‌ر
خۆزگه‌م به‌و که‌سەی بۆ خۆی مردووه
له هاوڕێیی که‌ر نه‌جاتی بووه
چه‌ن خۆشه که من نه‌غمه بخوێنم
ده‌ماری خه‌فه‌ت له دڵ ده‌ربێنم
ڕه‌فێقه‌که‌یشم یا خوێنده‌وار بێ
یاخۆ عه‌وامێ ژیر و هۆشیار بێ
ئێسته ئه‌م که‌ره‌م چۆن بۆ تێ‌بگات؟
چۆن تێی گه‌یەنم له ئه‌ده‌بییات؟
چۆن تێی گه‌یەنم که ئه‌دیب چاکه؟
که پیاوی ئه‌دیب خادم به خاکه
هه‌ر به ئه‌دیبه لاچوونی میحنه‌ت
هه‌ر به ئه‌دیبه هۆشیاری میلله‌ت
هه‌ر قه‌ومێ قه‌دری ئه‌دیبی زانی
ئه‌گاته مه‌قسه‌د زۆر به ئاسانی
گه‌ر ئه‌دیب نه‌بێ میلله‌ت مردووه
هه‌ر بژی ئه‌دیب، ئه‌دیب زیندووه
بوون به دراوسێ له باخچه‌ی گوڵێ
که وه‌ختی به‌یان تلووع ده‌رئه‌که‌وت
بوڵبوڵی هه‌ژار ئیتر نه ئه‌سره‌وت
به ئاوازی خۆش به نه‌غمه‌ی حه‌زین
دار و دیواری ئه‌هێنا گرین
وه‌ک ئازیزمردوو له سه‌ر په‌ڕه‌ی گوڵ
سه‌دای چه‌هچه‌هه‌ی ئه‌یدا له ناو دڵ
هه‌ر تاوێ ده‌نگێ، هه‌ر سات مه‌قامێ
هه‌ر کاتێ شێعرێ، هه‌ر ده‌م که‌لامێ
موخته‌سه‌ر بوڵبوڵ به گریه و زاری
پیاوی سه‌وق ئه‌کرد بۆ بێ‌قه‌راری
قه‌له‌باچکه‌که زۆر پێی ناخۆش بوو
له‌داخی بوڵبوڵ دایم بێهۆش بوو
ئه‌یوت: ئه‌ی خوا به‌ختم بۆ وایه؟
بۆ بووم به هاوڕێی ئه‌م بێ‌حه‌یایه؟
ئه‌گه‌ر به‌دبه‌ختی و بێ‌شانسی نه‌بێ!
ئاخۆ من له کوێ و ئه‌م سازنه له کوێ؟
خوایه نامه‌وێ هێلانه‌ی ناو گوڵ
به‌و شه‌رته نه‌بم به هاوده‌م بوڵبوڵ
لایه‌ق شه‌ئنی من گه‌ر خودا بیدا
که‌رێ بتۆپێ له قه‌راخ دێدا
له به‌ین سه‌گه‌ل‌دا کوتێ بڕفێنم
تا ده‌مم ئه‌گرێ بۆ خۆم بقڕێنم
بوڵبوڵیش ئه‌یوت: خوای بانی سه‌ر
مردن خۆشتره له ڕه‌فێقی که‌ر
خۆزگه‌م به‌و که‌سەی بۆ خۆی مردووه
له هاوڕێیی که‌ر نه‌جاتی بووه
چه‌ن خۆشه که من نه‌غمه بخوێنم
ده‌ماری خه‌فه‌ت له دڵ ده‌ربێنم
ڕه‌فێقه‌که‌یشم یا خوێنده‌وار بێ
یاخۆ عه‌وامێ ژیر و هۆشیار بێ
ئێسته ئه‌م که‌ره‌م چۆن بۆ تێ‌بگات؟
چۆن تێی گه‌یەنم له ئه‌ده‌بییات؟
چۆن تێی گه‌یەنم که ئه‌دیب چاکه؟
که پیاوی ئه‌دیب خادم به خاکه
هه‌ر به ئه‌دیبه لاچوونی میحنه‌ت
هه‌ر به ئه‌دیبه هۆشیاری میلله‌ت
هه‌ر قه‌ومێ قه‌دری ئه‌دیبی زانی
ئه‌گاته مه‌قسه‌د زۆر به ئاسانی
گه‌ر ئه‌دیب نه‌بێ میلله‌ت مردووه
هه‌ر بژی ئه‌دیب، ئه‌دیب زیندووه
حکایت طوطی و زاغ
علی‌الصّباح به روی تو هر که برخیزد
صباح روز سلامت بر او مسا باشد
بداختری چو تو در صحبت تو بایستی
ولی چنین که تویی در جهان کجا باشد
پارسا را بس این قَدَر زندان
که بود هم طویلهٔ رندان
کس نیاید به پای دیواری
که بر آن صورتت نگار کنند
گر ترا در بهشت باشد جای
دیگران دوزخ اختیار کنند
زاهدی در سماعِ رندان بود
زان میان گفت شاهدی بلخی
گر ملولی ز ما تُرُش منشین
که تو هم در میان ما تلخی
جمعی چو گل و لاله به هم پیوسته
تو هیزمِ خشک در میانی رَسته
چون باد مخالف و چون سرما ناخوش
چون برف نشسته‌ای چون یخ بسته
«سعدی، گلستان، باب پنجم، حکایت ١٣.»
طوطی‌ای با زاغ در قفس کردند و از قُبح مشاهدهٔ او مجاهده می‌برد و می‌گفت این چه طلعت مکروه است و هیأت ممقوت و منظر ملعون و شمایل ناموزون!
یا غُرابَ البَینِ یا لَیتَ بَینِی و بَیْنَکَ بُعدَ المَشرِقَینِ! : [ای زاغ فراق! کاش میان من و تو به دوری مشرق و مغرب بود. ]
یا غُرابَ البَینِ یا لَیتَ بَینِی و بَیْنَکَ بُعدَ المَشرِقَینِ! : [ای زاغ فراق! کاش میان من و تو به دوری مشرق و مغرب بود. ]
علی‌الصّباح به روی تو هر که برخیزد
صباح روز سلامت بر او مسا باشد
بداختری چو تو در صحبت تو بایستی
ولی چنین که تویی در جهان کجا باشد
عجب آنکه غُراب از مجاورت طوطی هم بجان آمده بود و ملول شده، لاحول کنان از گردش گیتی همی نالید و دست‌های تغابن بر یکدیگر همی مالید که: این چه بخت نگون است و طالع دون و ایّام بوقلمون! لایق قدر من آنستی که با زاغی به دیوار باغی بر خرامان همی رفتمی.
پارسا را بس این قَدَر زندان
که بود هم طویلهٔ رندان
بلی! تا چه کردم که روزگارم به عقوبت آن در سلک صحبت چنین ابلهی خود رأی ناجنس خیره درای به چنین بند بلا مبتلا گردانیده است!
کس نیاید به پای دیواری
که بر آن صورتت نگار کنند
گر ترا در بهشت باشد جای
دیگران دوزخ اختیار کنند
این ضرب‌المثل بدان آوردم، تا بدانی که صد چندان که دانا را از نادان نفرت است، نادان را از دانا وحشت است.
زاهدی در سماعِ رندان بود
زان میان گفت شاهدی بلخی
گر ملولی ز ما تُرُش منشین
که تو هم در میان ما تلخی
جمعی چو گل و لاله به هم پیوسته
تو هیزمِ خشک در میانی رَسته
چون باد مخالف و چون سرما ناخوش
چون برف نشسته‌ای چون یخ بسته
«سعدی، گلستان، باب پنجم، حکایت ١٣.»